Cyberpunkowe dryfowanie. „Koniec Świata i Hard-boiled Wonderland” Harukiego Murakamiego

Jak już sugeruje tytuł, Koniec Świata i Hard-boiled Wonderland, odbiorca otrzymuje dwie, prowadzone równolegle historie. Nic więc dziwnego, że czytelnika nie opuszcza odczucie, iż dwie opowieści to tyleż lustrzane odbicia, ile negatywy – biel i czerń, doskonałość i niedoskonałość, życie i śmierć (yin i yang?). W pierwszej historii (Hard-boiled Wonderland, bo od tej części rozpoczyna się dzieło Murakamiego) bohaterem jest cyfrant, osobliwy i bezimienny szyfrant, druga zaś stanowi zapis gry podświadomości, a w tej grze stawką jest serce.* Obie opowieści są ze sobą połączone, jakkolwiek Koniec Świata z powodzeniem może funkcjonować jako autonomiczny utwór. O treści nie będę pisać – powieści Murakamiego rozwijają się stopniowo, poszerzając wiedzę czytelnika o świecie wykreowanym przez japońskiego pisarza. Owa przygoda z przestrzenią przetworzoną przez Harukiego Murakamiego wydaje się na tyle nośna i przyciągająca uwagę czytelników, że warto skupić się raczej na kilku chwytach autora, niż wdawać się w jałowe streszczanie.

Fantazja jest wolna jak ptak.[1]

Koniec Świata rozpoczyna się jak baśń, eteryczna opowieść o tajemniczej, ba! mitycznej krainie. Murakami, jak się zdaje, korzysta głównie z mitu stworzenia, przeobrażając i przekształcając go na potrzeby powieściowego świata. Można by rzec, że japoński pisarz dokonuje swoistej dekonstrukcji mitu kosmogonicznego – zamiast kreacji jest destrukcja (o czym mówi już wieloznaczny tytuł: Koniec Świata), ale czyż po destrukcji Murakamiego nie następuje nowy początek, nowy świat, cybernetyczna, odhumanizowana, doskonała (nie)rzeczywistość? Od subtelnych i pięknych (autentycznie pięknych) opisów japoński pisarz przechodzi raptem ku bardziej dynamicznej akcji – Koniec Świata przeobraża się raczej w przygodową opowieść o trudnych wyborach człowieka i jego cienia, niż kontemplacyjną, ezoteryczną opowiastkę o końcu i początku, o zmierzchu i świcie w doskonale skomponowanej krainie bez łez, bólu i uczuć (kto wie, co lepsze).

Natomiast Hard-boiled Wonderland czerpie sporo z tradycyjnej powieści szpiegowskiej, detektywistycznej, mniej kryminalnej sensu strico. Na początku XX wieku tyleż powstała odmiana powieści kryminalnej, ile wyodrębnił się pewien styl pisania takich historii, który nazwano hardboiled (chyba najsłynniejszym przedstawicielem tego stylu jest Raymond Chandler). Typowy dla prozy Murakamiego, bierny i oporny bohater, cyfrant, zostanie zmuszony do działania, nieoczekiwanie zagra rolę quasi-detektywa (czyżby japoński pisarz grał ze schematem fabularnym hardboiled?), którego zadaniem będzie odcyfrowanie własnej przeszłości… A ów drugi człon tytułu – Wonderland – jak go rozumieć? Jako jedyny i słuszny cudowny świat czy jako ironiczne stwierdzenie, że nasza rzeczywistość jest w gruncie rzeczy przestrzenią żywcem wyjętą z Alicji w Krainie Czarów, pełną iluzjonistycznych trików i podstępnych gier naszej podświadomości?

Haruki Murakami sprawnie korzysta z przerobionej na potrzeby powieściowego świata jukstapozycji, piętrząc i zderzając ze sobą obrazy filmowo-malarskie (filmowe projekcje pod-świadomości, co pewnie jest jasne, odnoszą się do hardboiled, malarskie zaś do mitycznej krainy o nazwie Koniec Świata). Symultaniczna narracja, wrażenie jednoczesności rozgrywanych wydarzeń czy wreszcie dychotomiczność (ciało-serce, świadomość-podświadomość, powierzchnia-podziemia, jasność-mrok, materialność-niematerialność, lato-zima i tak dalej) niewątpliwie uatrakcyjniają utwór japońskiego pisarza. Dobrze czytać książki Harukiego Murakamiego, mając na uwadze intertekstualne związki pisarstwa Japończyka z innymi wytworami kultury i popkultury. Dość ciekawym (ale czy owocnym?) może okazać się podążanie za literackimi i muzycznymi inspiracjami pisarza. Z drugiej jednak strony rodzi się wątpliwość – ile z owych odniesień i nawiązań to świadome prowadzenie gry z czytelnikiem i z tekstami (pop)kultury, a na ile jest to sprawą prywatnych preferencji czytelniczych, muzycznych, malarskich czy filmowych autora powieści?

Nie ma dwóch ludzi o takim samym sercu.[2]

Japoński pisarz, mnożąc tropy, przyczynia się do rozpraszania sensów. Odbiorca pozostaje na rozdrożu – które tropy są „znaczące” i warto za nimi podążać, a które są tak naprawdę puste semantycznie, co jest grą, co ślepą uliczką, które motywy stanowią osobliwą nić Ariadny w labiryncie opowieści Murakamiego, a które są ułudą i iluzją? Czytelnik może poczuć się jak Alicja biegnąca za niedoścignionym królikiem. Czy to było snem, czy zdarzyło się naprawdę? Dla porządku wymieńmy kilka elementów tworzących ścieżki, którymi podążyć może interpretator: motyw narodzin i zamierania świata, mit kreacyjny, mit kosmogoniczny, czaszki zwierząt, cień (czyżby aluzja do Nietzscheańskiego Wędrowca i jego cienia?), jednorożec, spinacze. W dodatku Murakami dokłada wątek wyraźnie nawiązujący do manicheizmu – mamy System i Fabrykę, dwa antagonistyczne twory (które mogą być w rękach jednej osoby, ale tego nie wiemy na pewno) walczące o informacje, a w dalszej perspektywie o duszę (serce) człowieka. Kto ma wiedzę (informację), ten ma władzę – można skonstatować, parafrazując jednego z filozofów.

Koniec Świata i Hard-boiled Wonderland zostało opublikowane w 1985 roku. Mogłabym zaryzykować twierdzenie, że ta książka jest swoistą odpowiedź Harukiego Murakamiego na cyberpunkowe zainteresowanie świata w latach 80. XX wieku. Japoński pisarz jest w swojej wizji świata odhumanizowanego jednak bardzo silnie zanurzony w baśniowości i mityczności, tworząc sugestywną wersję świata przyszłości. Koniec Świata i Hard-boiled Wonderland zachwyca.**

——————
* Zastanawiam się, jakim znakiem w oryginale to „serce” jest zapisane (心kokoro?). Niewątpliwie wiedza na ten temat wypłynęłaby na potencjalną interpretację, bowiem na tym poziomie (czyli bazując jedynie na przekładzie) można odnosić „serce” jedynie do europejskiego kręgu kultury…
** Koniec Świata i Hard-boiled Wonderland czytało mi się o wiele lepiej niż inne książki Murakamiego, to na pewno zasługa tłumaczenia (jakkolwiek japońska literatura nie ma szczęściach do korektorów, błędy są, a jakże, już na pierwszej stronie).

[1] Haruki Murakami, Koniec Świata i Hard-boiled Wonderland, przeł. Anna Horikoshi, Wydawnictwo MUZA S.A., Warszawa 2008, s. 159.
[2] Tamże, s. 303.

Autor: Luiza Stachura