Emocje zapisane w przestrzeni. Na marginesie wyboru opowiadań „Koń z Hogget” Tarjei Vesaasa

Nigdy człowiek nie wypowie tego, co ma na sercu i co skrywa w sobie.*

Siedemnaście krótkich utworów prozatorskich jednego z najciekawszych i najwybitniejszych współczesnych pisarzy norweskich – Tarjei Vesaasa (1897-1970), ukazało się w Polsce tylko raz, w 1988 roku. Jak informuje wydawca, utwory zaczerpnięto z tomu Noveller i sammliny (1964). Wyboru dokonała jedna z czterech tłumaczek – Adela Skrentni. Każde z opowiadań oscyluje wokół związków człowieka z przyrodą. Narratorzy poszczególnych utworów konfrontują ze sobą zazwyczaj dwóch bohaterów, uprzednio umieściwszy ich w kole natury. Innymi słowy, wskazują, w jaki sposób interakcje między ludźmi są w istocie wynikiem uwarunkowań i zmian zachodzących w przyrodzie. Chwilowa, przemijająca łaskawość i hojność natury potrafi uśpić czujność człowieka.

W zasadzie wszystkie opowiadania to otwarte, przerwane obrazki z życia. Jak nagle wkraczamy do literackiego świata, tak w najmniej oczekiwanym momencie go opuszczamy. Narratorzy uchylają jedynie rąbka tajemniczej przestrzeni – pokazują pojedyncze sceny, wycinki z rzeczywistości, kadry. Czy też okruchy. Ale wybierają takie momenty, w których bohater musi stanąć przed wyzwaniem. Nadchodzi moment graniczny. Decyzje podejmowane przez postać zdeterminują kolejne kroki, lecz o nich nic się nie dowiemy, pozostaną w zawieszeniu, w niedopowiedzeniu. W ciszy – poza słowami.

Motywem nadrzędnym w utworach będzie szeroko rozumiana wędrówka. Większość bohaterów przemieszcza się od punktu A do punktu B (niekiedy też zawracając – jak w opowiadaniu Nils Fêt, gdzie tytułowy szesnastoletni chłopiec wyjeżdża po zwłoki ojca i wraca do domu odmieniony). Jakkolwiek podróż należy rozumieć zarówno w sensie fizycznej zmiany miejsca, jak i przemian zachodzących w obrębie psychicznej kondycji. Tę drugą doskonale ilustrują przede wszystkim: Dwudzieste pierwsze urodziny (rywalizacja braci o dziewczynę i dorastanie), Maruder (las-dom przyciąga Knuta magicznym zaklęciem – zew natury okazuje się silniejszy niż ludzkie prośby), Odwilż (zmiana pory roku wespół z niecierpliwym oczekiwaniem przez Gunhild, aż jej kotka się okoci, stają się pretekstem do szerszych rozważań na temat relacji matka-córka), Dąsadełko (gra chłopca z dwiema dziewczynami kończy się groteskową zmianą ról), B jak Bjørg (wyrycie przez bohatera w drewnie litery B jest zdradzeniem tajemnicy), Japp (tytułowy Japp, czyli pies, znajduje się na skalnym urwisku, jednakże nie na tym polega jego „nowa sytuacja” – właściciel Jappa bowiem spadł i zginął). Na tle pozostałych utwór odróżnia się Głupi – poświęcony jest Mattisowi, znanemu z Ptaków.

Właściwie we wszystkich opowiadaniach można zaobserwować jeden wiodący stan emocjonalny czy psychiczno-fizyczny bohatera. Ekscytacja (połączona z lekkim strachem) zaprezentowana została w Signe Ton, gdy młodziutka dziewczyna – tytułowa bohaterka, wędruje do nowej osady, by w niej zamieszkać i przynieść powiew witalności i życia. W Dwudziestych pierwszych urodzinach ciekawie sportretował Vesaasa rywalizację, w Osobliwości zaś – namiętność; a wierność – w Jappie. Chleb to obrazek o zmianie pokoleń, podkreślającej stałość przyrody, niezmienność cyklu natury; jest także ilustracją zadowolenia i spełnienia. Tuptuś – wieloznaczne opowiadanie o nauczycielce, która staje przed ważnym egzaminem, decydującym o jej zdolnościach pedagogicznych, oraz o tytułowym Tuptusiu-dziecku niemowie – poświęcony został niecierpliwości (jakkolwiek nie takiej jak w Odwilży – niecierpliwości grzesznej) i wyzwoleniu. Pycha, która ustępuje strachowi i wstydowi, a później wątpliwościom znajdzie się w Nilsie Fêcie – chłopiec musi szybko dorosnąć i przejąć po tragicznie zmarłym ojcu gospodarstwo. Zawstydzenie odnajdziemy też w Dąsadełku.

Psychozę i obłęd świetnie prezentuje Vesaas w Byku Gloriusie – stara panna Beata Paśnik sprzedaje krowę, by kupić młodego byczka, a później stworzyć z niego byka rozpłodowego, który przyniesie jej demoniczną wręcz siłę (umocni ją fizycznie i psychicznie) oraz pieniądze. Z czasem niewola i upokorzenie zwierzęcia wzmagają w nim nienawiść oraz żądzę krwi. Apogeum szaleństwa i narodziny strachu przypadają na moment, gdy Beata decyduje się uwolnić rozjuszonego byka. Natomiast lęk, który rozproszony zostaje przez myśl o chorym, doskonale ilustruje utwór Wizja. Hege i jej kolega Jon postanawiają wyruszyć do Rdzawego Bagna po „żelazistą wodę”, która rzekomo ma uzdrowić brata Hege. Przy bagnie dzieci gubią jednak poczucie rzeczywistości, otacza ich mrok, otwiera się otchłań, znika droga wyjścia (Dziwne, jak tu pachnie na tym wielkim bagnie. I nie widać żadnego życia, nie słychać żadnego dźwięku. [s. 32]; opowiadanie przywołuje mimowolne skojarzenia z Pałacem lodowym).

W Koniu z Hogget prezentuje Vesaas determinację i zjednoczenie ludzi przeciwko niebezpiecznej naturze – podczas wyprawy w góry po siano koń wpada do bagna. Dwóch mężczyzn próbuje ratować zwierzę. Ich pokora skontrastowana może zostać z dumą i pychą gospodarza z utworu Koło się toczy. Wszystko kręci się, toczy i biegnie jak trzeba. Gospodarz sam stoi pośrodku wszystkiego. [s. 80] Ale przekonanie o sile i wszechmocy szybko zostaje wystawione na próbę – klęska człowieka w starciu z naturą jest ostrzeżeniem dla kolejnych śmiałków. To jedno z najlepszych w zbiorze opowiadań – na uwagę zasługują nie tylko symbole (choćby robak, którego gospodarz w myślach nazywa „nędznym stworzeniem”, czy dźwięk arfy, czyli sita do przesypywania piasku, zwiastujący nieszczęście), ale także konstrukcja utworu (trójdzielna – trzy obrazki: pycha-strach-rezygnacja). Motyw wielkiego koła (cyklu przyrody nieubłaganego dla człowieka-prochu), a także pustka, smutek, żal i chwilowa ekscytacja, pojawią się w przejmującym Dzikim jeźdźcu (tu również bogata symbolika: tytułowy dziki jeździec, czyli sęki w drewnie, to wytwór wyobraźni; pojawiający się podczas podróży bohaterów byk konotuje siłę, którą pokonać może człowiek; cień nad dzieckiem oznacza zaś chorobę). Mały Svein jest ciężko chory. Na zalecenie lekarza ojciec zabiera go do szpitala w mieście. Wyprawa do „wielkiego świata” staje się dla chłopca początkowo spełnieniem marzeń – podróżą do „samochodowego raju”. Dopiero z czasem odkrywa podstępną grę rodziców – do końca nie zdradzą mu prawdziwego powodu wyjazdu. Całość komplikuje – prowadząc do przerażającej w gruncie rzeczy wymowy – kondycja psychiczna ojca. Stracił on umiejętność układania słów i tym samym zarabiania na chleb; ale wenę odnajduje dopiero w chwili najtragiczniejszej…

Dzień jak co dzień [Koło się toczy, s. 77]

Koń z Hogget to dobry miernik pisarstwa Vesaasa – dla niezdecydowanych doskonałe wprowadzenie w świat literacki Norwega. W pełnych symboli opowiadaniach dostrzec można, jak Tarjei Vesaas chwyta ulotną chwilę (niczym haiku, ale bez kondensacji słów, jakkolwiek z maksymalizacją znaczeń) i przygląda się jej przez równie krótki moment. Nie dokonuje jednak wiwisekcji. Pozwala emocjom skrytym w przestrzeni, a wyzwolonym przez bohaterów, oddziaływać na czytelnika.

——————
* Tarjei Vesaas, Nils Fêt, przeł. Adela Skrentni, [w:] tegoż, Koń z Hogget. Wybór opowiadań, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1988, s. 41.

Tarjei Vesaas, Koń z Hogget. Wybór opowiadań, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1988. Wszystkie następne cytaty pochodzą z tego wydania i zostały umiejscowione bezpośrednio w tekście.

Spis treści:

1. Signe Ton, przeł. Ewa Grabarczyk
2. Byk Glorius, przeł. Elżbieta Wojciechowska
3. Wizja, przeł. Maria Gołębiewska-Bijak
4. Nils Fêt, przeł. Adela Skrentni
5. Dwudzieste pierwsze urodziny, przeł. Adela Skrentni
6. Chleb, przeł. Adela Skrentni
7. Koło się toczy, przeł. Elżbieta Wojciechowska
8. Dziki jeździec, przeł. Maria Gołębiewska-Bijak
9. Tuptuś, przeł. Elżbieta Wojciechowska
10. Maruder, przeł. Elżbieta Wojciechowska
11. Odwilż, przeł. Ewa Grabarczyk
12. Osobliwość, przeł. Maria Gołębiewska-Bijak
13. Głupi, przeł. Ewa Grabarczyk
14. Dąsadełko, przeł. Maria Gołębiewska-Bijak
15. B jak Bjørg, przeł. Maria Gołębiewska-Bijak
16. Koń z Hogget, przeł. Elżbieta Wojciechowska
17. Japp, przeł. Elżbieta Wojciechowska

Autor: Luiza Stachura

Reklama