Kukiełki na sznurku. Tylko kilka słów o „Siedmiu szaleńcach” Roberta Arlta

„(…) ale myślałem (…) że wśród tych kłamstw będzie to jedna z niewielu prawd.” [s. 143]

Niewinność i czystość ducha, pragnienie nieco poetyckiego życia, w którym wzniosłe idee, wielkie plany prowadzą do realizacji znaczących czynów, dokonania czegoś, eksperymentowania, testowania potencjalności świata. A tymczasem jedynym, co wypełnia dni, jest praca dla kogoś, zmuszająca do ugięcia się, poniżenia i ukrócenia pięknych wizji. To jak zdrada, porzucenie siebie. Pozornym wyzwoleniem, prowizorycznym lekiem na tę przeklętą nędzę może być cudze urojenie o rewolucji. Ale czy spełnienie może przynieść realizacja czyjegoś marzenia zamiast własnego snu?

Argentyński pisarz Roberto Arlt (1900-1942) w 1929 roku opublikował „Siedmiu szaleńców” – powieść, w której szaleńczy sen, obłędny oniryzm, niezrównoważona magiczność wchodzą w mariaż zarówno ze zmysłowością, wyuzdaniem, atawizmem, jak i z politycznymi rojeniami, rewolucyjnym gestem oraz projektowaniem… zabójstwa. Remo Erdosain zostaje zadenuncjowany w swoim zakładzie pracy, gdzie od pewnego czasu podkradał pieniądze. Jeśli nie dostarczy zabranej sumy w odpowiednim czasie, grozi mu więzienie. W poszukiwaniu wybawcy wędruje labiryntem ulic Buenos Aires, zahaczając o kolejnych znajomych, przysłuchując się opowieściom różnych „szaleńców”. Kontrapunktem dla dryfowania jego ciała po zaułkach będzie wewnętrzny niepokój mężczyzny, neurotyczne myśli niepozwalające pogodzić się mu z własnym losem.

„Kim jestem? Dokąd idę? Nie wiem” [s. 74]

Narastające szaleństwo poprowadzi Erdosaina do Astrologa – obłąkanego wizją rewolucji, która poprzez ofiarowanie społeczeństwu nowych bogów pozwoli na podporządkowanie masy, ustawienie działań i słów ludzi, jakby byli kukiełkami na sznurku. Nie kto inny, lecz właśnie Astrolog zostanie lalkarzem. Ale zanim to nastanie, potrzebuje towarzyszy skłonnych poświęcić swoje pieniądze, ideały, ciało i ducha planowanemu przez niego tajnemu stowarzyszeniu zbudowanemu na fundamencie industrializmu. Zmanipuluje różne osoby, między innymi Erdosaina czy Bromberga, łaknącego w coś wierzyć. Ale przede wszystkim ułoży snadną komedię, wyreżyseruje tę smętną rzeczywistość, by stworzyć może nie nazbyt wielkie, ale jednak przedstawienie – jedynie rąbek kulisów pozna czytelnik, natomiast nic o tym nie będą wiedzieć aktorzy-lalki, bo ich istnienie zależne będzie od kreacyjnej mocy sztukmistrza, kuglarza wyobraźni.

Szaleńców w powieści Arlta jest wielu, między innymi aptekarz Erguet, który na złość rodzinie poślubia byłą prostytutkę, wpada w pułapkę hazardu i pozwala, by obłęd przejął jego ciało, wyzwalając tym samym ducha. Tragikomiczną postacią będzie Artur Haffner, „Smutny Alfons”, żyjąc z pracy kobiet, niedoszły samobójca, dryfujący przez życie. Jest i Barsut – kuzyn żony Erdosaina, wciąż nękający wizytami krewniaczkę oraz jej męża, wzbudzający w Remo odrazę nie tylko słowami i gestami, ale w zasadzie całym swoim istnieniem, na tyle, że Erdosain będzie myślał nad sposobem zabicia go. Elsa, żona Erdosaina, miała być piękną, nieskazitelną, czystą dziewczyną, umożliwiającą Remo wzrost duchowy, ale w efekcie rozwiała wątpliwości mężczyzny i zostawiła go wtedy, gdy najbardziej potrzebował ukojenia. Jakby przeciwwagą dla Elsy – bezwolnej marionetki – będzie cyniczna żona Ergueta, Hipolita, niegdysiejsza służąca u bogaczy, później prostytutka, która dostała srogą lekcję, a pociechą jej był świat sennych rojeń.

Pojawi się w tej dusznej, parnej atmosferze miasta, w brudnym i niemoralnym miejscu też jasny punkt – zubożała rodzina Espilów, która będzie próbowała wcielić w życie podrzucone przez Erdosaina marzenie o produkcji miedzianych róż, mających stanowić przyczynek do ich odrodzenia finansowego. Zasiewa Remo w nich ziarno szaleństwa – utopijna idea rozpala zmysły na tyle, że wierzą w nią jako coś prawdziwego, realnego. Ale w nich jedynych jest coś odróżniającego, odmiennego, jakaś czystość, krystaliczność. Może dlatego swoim światłem przyciągają Erdosaina i z tego samego powodu nie jest on w stanie długo z nimi przebywać, by nie zbrukać ich jasności.

„Czasem całe to życie wydaje mi się złym snem.” [s. 192]

Bohaterowie „Siedmiu szaleńców” chcieliby „prawdziwego” życia, jakby ich własne nie było autentyczne, lecz wyłącznie fikcyjne, podrobione, bezwartościowe – w opowieściach Erdosaina i Hipolity wybrzmiewa to nieustannie, zwłaszcza dobre słyszalne jest, gdy z goryczą utożsamiają siebie ze służącymi, fagasami, podludźmi. Wystarczy promyk, drobna myśl i czyjś gest, by pragnęli wspinać się, eksperymentować, próbować przekraczać granice, w tym granice człowieczeństwa – Erdosain w pewnym momencie zaczyna wierzyć, że gdyby dokonał morderstwa, jego życie przemieniłoby się… na lepsze.

Tożsamość i konstrukcja narratora są intrygujące. Z jednej strony mamy do czynienia z trzecioosobowym opowiadaczem i mową pozornie zależną. Ale ciekawy zabieg stosuje Arlt, wprowadzając jako bohatera i swego rodzaju narratora „kronikarza tych wydarzeń” – początkowo usłyszymy jego głos w przypisach, lakonicznych „Uwagach komentatora” (znajdujących się w przypisach!), ale bliżej finału ośmieli się i pojawi trochę wyraźniej, wciąż jednak ukrywając się za słowami. Zastanawiające jest też, na ile pozostaje częścią społeczności, jednym z tych wielu marzycieli, zmęczonych i zgnębionych codziennością, pragnących i łaknących odmiany, kreacji świata – nawet jeśli rewolucja miałaby odbywać się tylko w myślach, teoretycznie, a na ile jest on kimś obcym, przybyszem, zewnętrznym obserwatorem. Pozornie tylko może wydawać się swego rodzaju głosem ludzi upodlonych, upokorzonych. Przywodzi raczej na myśl pisarza szukającego języka, którym mógłby wy-powiedzieć wycinek rzeczywistości, świat ludzi o wielkich i płonnych marzeniach, lecz więdnących w codzienności. Być może to on jest tym jednym właściwym narratorem, a zarazem każdym z bohaterów powieści i tylko przywdziewa maski?

Interesująca proza. Pozostawia niedosyt.

„To, co nazywamy szaleństwem, jest tylko nieznajomością myśli innych ludzi.” [s. 224]

——————

Roberto Arlt, Siedmiu szaleńców, przeł. Rajmund Kalicki, PIW, Warszawa 1978.

Autor: Luiza Stachura

.

Z podziękowaniem dla Piotra za ten literacki trop