„Dziwny przypadek zrządził, że byłem świadkiem początku sztuki; jakie miało wszakże być jej rozwiązanie?”. Słowo o „Ogniach polnych” Ōoki Shōheia

Widzisz, jak piękna rzeczywistość rozpada się na kawałki. W przestrzeni dryfują nadpalone, krwawiące elementy, niektóre z nich podmuch wiatru znosi na manowce, rubieże historii. Jakaś siła próbuje schwycić uciekające detale i skleić je ze sobą, dopasować niepasujące, skonfigurować. W odłamkach migoczą światła. Czy to igraszki umysłu, szaleństwo, a może sen, iluzja, kuglarskie sztuczki?

Koniec drugiej wojny światowej, japońska armia przegrywa z amerykańskim wojskiem i wpieranymi przez nich partyzantami na Filipinach. Na wyspie Leyte szeregowiec Tamura, który zmaga się z gruźlicą, odesłany zostaje do japońskiego szpitala. Ale wyrzucają go stamtąd, gdyż brakuje im w zasadzie wszystkiego. W wyniku kolejnego ostrzału przez Amerykanów Tamura rozpoczyna swoją obłąkańczą wędrówkę po przestrzeni naznaczonej ogniami polnymi, będącymi nie tylko pozostałością po wypalaniu badylów kukurydzy czy szyfrem partyzantów, ale i piętnem śmierci, piekielną pożogą, przedsmakiem kary dla potępionych, skazańców, wyzwoleniem, jedynym wyjściem. W malignie, na pograniczu jawy i snu, błądząc, balansując nad krawędzią przepaści, otchłanią odczłowieczającą, o jego duszę rozpocznie się walka, przywodząca na myśl psychomachię.

W 1951 roku ukazała się powieść „Ognie polne” japońskiego pisarza Ōoki Shōheia (1909-1988). Zanim został powołany do wojska, studiował literaturę francuską. Pod koniec drugiej wojny światowej wysłano go na Filipiny, a niedługo później trafił do amerykańskiej niewoli. Własne doświadczenia w armii japońskiej i jako jeńca wojennego opisywał w literackiej formie, czego świetną egzemplifikacją są „Ognie polne”, przetłumaczone na język polski z japońskiego stosunkowo szybko, bo w 1959 roku. Ale powieść to – można rzec – dziwna, niepokojąca, rozbijająca odbiorcę, wprowadzająca go w wilgotną, duszną, parną atmosferę podzwrotnikowej (nie)rzeczywistości wytwarzającej omamy, przestrzeni wypełnionej z jednej strony piękną, bujną, zachwycającą przyrodą rzeźbiącą tereny w arcydzieła natury, z drugiej zaś – trupami, ale nie tylko rozkładającymi się ciałami, lecz i wydrążonymi ludźmi-zombie, ludożercami, zdegenerowanymi, pustymi skorupami napędzanymi instynktem i rozkazem.

„Dziś jeszcze istnieje możliwość sprzedania świata w całości.” Słów kilka na marginesach „Inwazji Jaszczurów” Karela Čapka

„Jeżeli chcemy utrzymać świat w ruchu, musimy być artystami.” [s. 129]

Na jednej z wysepek na Oceanie Spokojnym jest zatoka zwana przez tubylców Diabelską. Żyją tam bowiem przerażające stwory, tworzące mikrospołeczność. Czeski kapitan van Toch, wysłany po perły i inne dobra, dowiaduje się o niezwykłych istotach i pragnie ujrzeć je na własne oczy. Zachwycony umiejętnościami „tapa-boys” (jak nazywa owe stworzenia) przejawiającym się nie tylko w zdobywaniu pereł, ale przede wszystkim w szybkości nauki i pojętności, postanawia znaleźć kogoś, kto zainwestuje w rozplenienie „Diabłów” w innych obszarach świata. Trafia do domu przedsiębiorczego pana Bondego, ale to odźwierny Povondra zdecyduje, by rubasznego i dobrodusznego kapitana wprowadzić do swojego pana, a nie odprawić go z kwitkiem. A Bondego pociągnie ta fantastyczna, awanturnicza opowieść van Tocha. Jednakże wydobycie zapomnianych istot z zacisznej wysepki, pozbawienie naturalnych wrogów-rekinów, przetransportowanie do innych rejonów świata przyczynią się do kuriozalnych i katastrofalnych wydarzeń, doprowadzając ludzkość do krawędzi nad przepaścią.

Czeski pisarz i dramaturg Karel Čapek (1890-1938), jeden z pionierów fantastyki naukowej, w latach 1935-1936 publikował w odcinkach kapitalną futurologiczną, satyryczną powieść o znamiennym tytule „Inwazja Jaszczurów”. W pierwszej z trzech części utworu śledzimy zabawną, żartobliwą, nacechowaną sentymentalizmem, chociaż już lekko niepokojącą, trochę szaleńczą, obłąkaną opowieść van Tocha. Swoim działaniem kapitan nieświadomie wydobywa stwory z legend, baśniowych rojeń, iluzorycznych światów i wprowadza je do codzienności. Urealnia, a jednocześnie odrealnia świat, pozornie jakby zaburzał porządek, wprowadzał chaos, a tymczasem odwracając świat na nice, na opak, sprawia, że uwypuklone zostają elementy pomijane, przemilczane, spychane, niewygodne. To rewelacyjna satyra, której ostrze wymierzone jest w ludzkość – jej (nasze) paranoje, obsesje, chore wyobrażenia, nienasycone pragnienia, żądzę władzy i dominacji.

„Letnie dni już odeszły, zaczyna się piękna pustynna jesień”. Parę słów o „Saharyjskich dniach” Sanmao

„Te wszystkie ręce, które uścisnęłam, wszystkie promienne uśmiechy, które zamieniłam, wszystkie zwyczajne rozmowy, które przeprowadziłam – jakże mogłabym je rozegnać, niczym wicher rozwiewa szaty na wszystkie strony świata, i bezdusznie zapomnieć?

Potrafię obdarzyć uczuciem każdy jeden kamyk na pustyni. Nie potrafię zapomnieć ani jednego wschodu czy zachodu słońca. Tym bardziej nie jestem więc w stanie wymazać z pamięci tych twarzy, żywych twarzy.”

[„Pasażerki i pasażerowie”, s. 265]

Sanmao to pseudonim chińskiej pisarki Chen Mao-p’ing, która znana jest też pod nazwiskiem Echo Chen (Echo to jej przybrane tzw. angielskie imię). Urodziła się w 1943 roku w Chongqing w Chinach, gdy była dzieckiem, jej rodzina przeniosła się na Tajwan. Zmarła w 1991 roku w tajwańskim szpitalu – podejrzewa się, że popełniła samobójstwo. Zyskała popularność w dużej mierze dzięki utworom podróżniczym o charakterze autobiograficznym. Około 1974 roku w czasopiśmie tajwańskim opublikowano kilka ze szkiców dotyczących jej życia na Saharze, a dokładniej pobytu z mężem Hiszpanem Josém Marią Quero y Ruizem w okolicach Al-Ujun (Sahara Zachodnia), gdy teren ten był jeszcze kolonią hiszpańską i nazywał się Hiszpańską Afryką Zachodnią. Natomiast zbiór dwudziestu zapisków z tamtego okresu wydano w formie książkowej jako „Saharyjskie dni” (oryg. 撒哈拉的故事, ang. Stories of the Sahara) w 1976 roku. Polski przekład ukazał się po przeszło czterdziestu latach.

Barwnie kreślone szkice, anegdoty, dykteryjki, zapiski dziennikowe, teksty o charakterze eseistycznym, portrety spotkanych osób, wyimki z codzienności w afrykańskiej przestrzeni niestety nie układają się chronologicznie. Zdają się zestawieniem przypadkowych wpisów, notek, historyjek, tragikomicznych zdarzeń, w których najczęściej Sanmao samą siebie przedstawia jako superkobietę, wychodzącą bez większych obrażeń, zwinnie i z gracją (ach, jakżeż filmowo!) z praktycznie każdej opresji, niebezpiecznej sytuacji, vide: opowieść o zabójczym talizmanie czy sceny związane z 1976 rokiem, gdy rebelianci walczyli o niepodległość rejonów Sahary Zachodniej.

„Dźwięk krwawiącej duszy” pisarza. Tylko kilka słów o „Całusach Lenina” Yan Liankego

W sekretnym miejscu schowam cię, by nikt nie odnalazł twojego śladu. Tam będziesz bezpieczny przed wzrokiem chciwych i ciekawskich. Ale uważaj zarówno na pozornie zwykłych podróżników, jak i przejezdnych wizjonerów. Nie ufaj ich pięknie brzmiącym słowom, bo zwiodą cię na manowce, zabiorą na rubieże opowieści, marginesy narracji, chociaż obiecają ci bajeczne krainy, niezmierzone przestrzenie i kluczowe role w przedstawieniu świata.

W górach Balou istnieje wioska Żywot, składająca się z ludzi kalekich. Tego lata „czas zachorował” i spadł gorący śnieg. Starosta powiatu Liu Yingque przyjeżdża sprawdzić stan klęski. A w zasadzie to szuka kolejnego sposobu na zebranie pieniędzy na swój genialny projekt, czyli wykupienie… mumii Włodzimierza Lenina i umieszczenie ją w specjalnie przygotowywanym mauzoleum na Górze Dusz. Relikwie, w wizji Liu, przyciągną nieprzebrane rzesze pielgrzymów i majętnych turystów, a wraz z nimi przypłynie morze pieniędzy. Przypadkiem w Żywocie odkrywa niezwykłe talenty i umiejętności niepełnosprawnych, okaleczonych żywocian. Proponuje im założenie zespołu artystycznego, który ma jeździć po wybranych chińskich prowincjach z przedstawieniami. Nieformalna przywódczyni siedemdziesięciojednoletnia Babcia Mao Zhi, niegdysiejsza zapalona rewolucjonistka, nie chce się jednak zgodzić na upokarzanie mieszkańców. Ale Liu to tyleż zręczny kuglarz, prestidigitator, ile sprytny i elokwentny hochsztapler, który nie poddaje się tak łatwo i nęci, uwodzi pięknymi słówkami, ponętnymi obietnicami.

W „Całusach Lenina”, pełnej absurdu, tragikomicznej, groteskowej, momentami surrealistycznej i onirycznej powieści z 2004 roku, chiński pisarz Yan Lianke (ur. 1958), polskiemu czytelnikowi znany ze „Snu wioski Ding”, z „Kronik Eksplozji”, „Czteroksięgu”, porusza kolejny raz w nowej odsłonie problemy związane między innymi z nienasyceniem, zachłannością i manipulacją władzy oraz już nie retuszowaniem, ale jawnym fałszowaniem historii i rzeczywistości, brutalnym i prostackim przemalowywaniem jej, pisaniem na nowo.

„Drzewa wiedzą najlepiej, jak wieje wiatr”. Słów parę o „Tętniącym życiu” Kim Ae-ran

„Mamy do wyboru tyle rozmaitych słów i możemy nimi powiedzieć tak wiele rzeczy, czasem jednak to za mało i wtedy śpiewamy albo słuchamy muzyki.” [s. 209]

Szesnastoletni Han Areum zmaga się z progerią, czyli bardzo rzadko występującym genetycznie uwarunkowanym przyspieszonym procesem starzenia. Fizycznie ma jakieś osiemdziesiąt lat, jego ciało i organizm są wycieńczone. Rodzice Areuma, Choi Mira i Han Daesu, mieli po szesnaście lat, gdy oczekiwali jego narodzin. Pełni lęku, niepewności przyjęli dziecko z radością. Areum chciałby im coś ofiarować za lata miłości i poświęcenia – tekst, a w zasadzie krótki liryczny szkic o ich tętniącym szesnastoletnim życiu, gdy pierwszy raz się spotkali.

Południowokoreańska pisarka Kim Ae-ran (ur. 1980) opublikowała w 2011 roku przejmującą powieść „Tętniące życie”, która szybko stała się bestsellerem i doczekała się ekranizacji. Autorka oddaje glos szesnastolatkowi – on jest naszym przewodnikiem, on relacjonuje i opisuje swój ból, poczucie samotności, pragnienie życia. Początkowo rozdziały dotyczące młodości Miry i Daesu przeplatają się z częściami poświęconymi teraźniejszym zmaganiom Areuma. Poznajemy nastoletnich przyszłych rodziców, reakcję ich rodzin, a także pytania, które sobie stawiali, na przykład czy dokonać aborcji, lęki i obawy związane z narodzeniem dziecka. Ale, jak sam zaznaczy narrator, pisanie wiąże się czasem z pewnymi retuszami, (de)montażem, koloryzowaniem, przesuwaniem akcentów, słownymi roszadami, żonglerką, zaciemnianiem i rozjaśnianiem wybranych elementów, przemilczeniami. Jest on świadomym twórcą, czego źródeł szukać można zarówno w artystycznych fascynacjach, podróżach po licznych literackich światach, jak i w dziecięcej ciekawości, nieustannych pytaniach wynikających z eksplorowania przestrzeni, napotykania i obiektów fizycznych, i fenomenów, i słów, dźwięków. A słowa Areum smakuje, ale też testuje, eksperymentuje z nimi, wchodzi w ich pola semantyczne i dokonuje eksploracji, badań.

Błąd. Kilka słów o „Siedmiu latach ciemności” Jeong You-jeong

Jeden nieprzemyślany ruch może doprowadzić cię do przepaści. Jeśli wtedy nie zawrócisz, otchłań szaleństwa pociągnie cię w mrok. Upadki są bolesne i krwawe. Ale czasami pomagają przejrzeć na oczy. Dostrzec, co było fałszem, marą, kłamstwem, a co prawdą.

W 2004 roku w jeziorze Seryong odnaleziono zwłoki dziewczynki. Niedługo po zbrodni otwarta została zapora i woda zalała pobliską wioskę, przyczyniając się do śmierci mieszkańców. O morderstwo oskarżono ochroniarza śluzy Choi Hyonsu. Po siedmiu latach od tego wydarzenia jego syn, wówczas jedenastoletni, Choi Sowon nadal jest prześladowany, dręczony, określany jako dziecko psychopaty. Nie pomagają jego liczne przeprowadzki, bo ktoś nieustannie wysyła wiadomości lokalnej społeczności o skazanym ojcu chłopca. W związku z ostracyzmem społecznym, odium rodzina nie chce go do siebie przyjąć, więc opiekę nad nim przejmuje drugi ochroniarz zapory Ahn Sunghwan. Zbliża się termin egzekucji Choia, a jego syn otrzymuje dziwną przesyłkę z książką napisaną przez Ahna, opisującą wydarzenia sprzed lat. Jaką rolę w śmierci dziecka i mieszkańców wioski odegrał ojciec dziewczynki, majętny Oh Yongje? Co tak naprawdę się wówczas stało? Choi Sowon będzie musiał zmierzyć się z przerażającą prawdą i zawalczyć o siebie.

Południowokoreańska pisarka Jeong You-jeong (ur. 1966) opublikowała w 2011 roku thriller psychologiczny „Siedem lat ciemności”, który w 2018 roku doczekał się ekranizacji w reżyserii Choo Chang-mina (pol. tytuł to „Siedem lat jednej nocy”). Od początku wiemy, kto został skazany na śmierć za zbrodnię i jakie skutki przyniosło działanie ojca głównego bohatera. Powieść Jeong nie dotyczy kryminalno-detektywistycznego dochodzenia, zbierania dowodów i szukania sprawcy.

„Zeszyty ulotnego świata”. Słówko o siedemnastowiecznych „Przypadkach miłosnych pięciu kobiet” Ihary Saikaku

Na tym przepływającym, efemerycznym świecie wystarczy nam chwila, gdy przetną się spojrzenia, złączą dłonie. Uśmiechniemy się do siebie, nim nasze ciała rozpłyną się w powietrzu. Może pozostanie po nas drobny ślad w przestrzeni i kiedyś jego odłamek ktoś odnajdzie i na moment ożywi.

『好色五人女』 (Kōshoku gonin onna; pol. Przypadki miłosne pięciu kobiet) zostało wydane w 1686 roku (w trzecim rok ery Teikyō). Autorstwo przypisuje się poecie i pisarzowi Iharze Saikaku (1642-1693), jego dzieła nierzadko określano jako ukiyozōshi („zeszyty ulotnego świata”). Polskiemu czytelnikowi może być znany z „Żywota kobiety swawolnej” z 1668 roku. Japonistka i badaczka Katarzyna Sonnenberg-Musiał w solidnie przygotowanym, obszernym krytycznym wprowadzeniu do tłumaczenia „Przypadków miłosnych pięciu kobiet” przybliża zarówno sylwetkę twórcy, specyfikę jego utworów, jak i strukturę, liczne elementy teatralne, zastosowane chwyty (między innymi komizm i hiperbolizację), aluzje, odwołania i odniesienia do przysłów japońskich, literatury, tradycyjnej poezji, ballad, piosenek ludowych, pieśni. Dwujęzyczną publikację (współwydana została japońska wersja językowa dzieła) uzupełnia bogata bibliografia i rozbudowane przypisy, umożliwiające czytelnikowi zagłębienie się w estetyczne walory siedemnastowiecznego utworu. Po tych kilku wiekach utwór Ihary Saikaku nadal prezentuje się w wielu aspektach atrakcyjnie i pozwala zanurzyć się w ulotny świat pasji i pożądania.

„Nic na świecie nie dzieje się bez powodu, prawda?” Słów kilka o „Dziewczynach z północy” Sheng Keyi

W objęciach ciała, załamaniach, krzywiznach, niepojętych przestrzeniach rozkoszy i bólu dryfuje po morzu krwi nienasycone pragnienie. Żądza produkuje iluzje, ulotne senne marzenia rozpływające się w świetle dnia, rozbijające się w mrokach nocy. Wystarczy jedno spojrzenie i już wiemy, że przez ten krótki moment zmierzamy w jednym kierunku. Za chwilę elektryzujące powietrze rozpuści się i nasze drogi się rozdzielą.

Szesnastoletnia Qin Xiaohong, obdarzona dużymi piersiami przyciągającymi mężczyzn i stanowiącymi pretekst do rozpowszechniania plotek o rozwiązłości, od dłuższego czasu romansuje ze swoim szwagrem. Po odkryciu przez siostrę zdrady, młoda dziewczyna wyjeżdża z prowincji Hunan do miasta, by podjąć pracę w pensjonacie, ale szybko zmienia ją na salon fryzjerski. Niewiele czasu upłynie, gdy jeden z klientów Li Mazi namówi Xiaohong i jej koleżankę z salonu Li Sijiang, by wybrały się wraz z nim do Shenzhen, miasta w prowincji Guangdong, na południe od Hunanu. Mężczyzna obiecuje im lepsze zarobki. Ale tam boleśnie doświadczą, jak traktowane są osoby bez wykształcenia i doświadczenia, atrakcyjne i młode dziewczęta.

Chińska pisarka Sheng Keyi (ur. 1973), polskiemu czytelnikowi znana z rewelacyjnego utworu „Tęczujący popiół”, w 2004 roku opublikowała powieść „Dziewczyny z północy” poświęconą kobietom, a niekiedy jeszcze dziewczynkom, które przyjeżdżają do miasta z rejonów położnych na północ od prowincji Guangdong, między innymi z Hunanu, rodzinnej prowincji autorki. Można jednak rzec, że w Shenzhen jak w soczewce skupią się problemy dotykające większości kobiet wyjeżdżających ze wsi i małych miejscowości do dużych miast w wielu równych rejonach świata.

Rozjaśnianie mroku świata. Słów parę o trzecim tomie „Baśni japońskich”

Wędrówka po wymiarach świata przypomina rozjaśnianie mapy w grze. Im więcej przestrzeni przemierzysz i doświadczysz, tym więcej naświetlisz elementów i mniejsza będzie ciemność wokół ciebie w niektórych wymiarach świata. Nie oznacza to jednak całkowitego poznania, a jedynie wstęp do odcyfrowywania i zgłębiania nieznanego.

W trzecim tomie wybranych przed wydawnictwo Kirin „Baśni japońskich” polski czytelnik otrzymuje czterdzieści sześć utworów sześciorga autorów: amerykańskiej autorki książek dla dzieci oraz chrześcijańskich publikacji Mary F. Nixon-Roulet (1866-1930), urodzonego w Tokio angielskiego pisarza i badacza folkloru Jamesa Grace’a (1882-1965), Kate James (1845-1928), amerykańskiego orientalisty Williama Elliota Griffisa (1843-1928) oraz Lafcadia Hearna (autora między innymi zbiorów „Kwaidan”, „Ko-ko-ro”), Yei Ozaki („Kochankowie dawnej Japonii”, „Wojownicy dawnej Japonii i inne opowiadania”). Wśród utworów odnajdziemy historie o duchach i demonach (opowieści niesamowite – kaidan), magicznych przedmiotach, niezwykłych zjawiskach natury, fenomenach świata. Nie braknie opowieści konfrontujących szlachetnych, serdecznych, dobrych i prawych z okrutnikami, chełpliwymi, pysznymi, zawistnymi i chciwymi. Pod koniec zbioru znalazło się kilka utworów poświęconych zarówno cesarzom, władcom, jak i bogom, bóstwom oraz mitom z czasów początków istnienia świata. Komiczne, zabawne, dowcipne, lekko kpiące, ironiczne opowieści dopełniane są przez tragiczne, krwawe, przerażające historie. Morał przeznaczony dla słuchacza-czytelnika w niektórych utworach wyartykułowany jest wprost, a w innych pouczenie zostało zawoalowane, subtelne, lekko naszkicowane, pozostawione do sformułowania samodzielnie przed odbiorcę. Obok rozwiniętych fabularnie historii pojawiają się miniatury. Należy mieć jednak na uwadze, że niektóre szkice, nowelki, baśnie, legendy, podania są jednymi z istniejących wariantów, zawierają podobne elementy, co utwory zaprezentowane w innych wyborach, antologiach, chrestomatiach.