Może kiedyś to przeczytasz i przypomnisz sobie o mnie. 
Może usłyszysz echo mojego głosu, gdy wołałem cię każdego dnia i nocy. Gdybym cię nie poznał, nie spotkał, to dziś nie potrafiłby tak się śmiać, to dziś nie potrafiłbym tak płakać.
Blisko pięćdziesięcioletni Makary Diewuszkin żyje bardzo skromnie, wręcz ubogo. Przepisuje pisma w urzędzie, a swoje małe zarobki przeznacza na pomoc Warwarze Aleksiejewnie Dobrosiełowej. Młoda kobieta została haniebnie potraktowana przez Bykowa, znajomego swojej krewniaczki, i przed niesławą uciekła. Makary znalazł jej lokum, dba o polepszenie samopoczucia dziewczyny, sprawia drobne przyjemności w postaci na przykład kwiatów, dla niej nawet zadłuża się i gotów uczynić wszystko, by na zawsze pozostała w mieszkanku obok i była uśmiechnięta, zadowolona, a on wymieniając z nią listy i widząc ją spokojną, mógł trwać w swoim małym szczęściu. Sprawy komplikują się dodatkowo, gdy Makary nie jest w stanie spłacić swoich zobowiązań, a krewna Wareńki nie przestaje jej gnębić.
W 1846 roku w „Almanachu Petersburskim” ukazał się debiutancki utwór literacki Fiodora Dostojewskiego – „Biedni ludzie”. W wydaniu książkowym pojawił się rok później. Autor zainspirowany między innymi Mikołajem Gogolem, do którego twórczości (zwłaszcza opowiadania „Szynel”) odwołuje się w powieści, pracował nad utworem ponad rok, od 1844 roku. W zasadzie zaczął pisać, bo potrzebował pieniędzy, między innymi w związku z uzależnieniem od hazardu. Dzięki pomocy przyjaciela przedstawił rękopis „Biednych ludzi” poecie Mikołajowi Niekrasowowi, który okrzyknął Dostojewskiego „nowym Gogolem” i szybko przekazał dzieło pisarzowi i krytykowi Wissarionowi Bielińskiemu, jednemu z autorytetów intelektualnych i artystycznych ówczesnego rosyjskiego społeczeństwa, a on z zachwytem rekomendował utwór do druku.
Pierwsza koncepcja dzieła – pamiętnik pensjonariuszki przybywającej do Petersburga – przekształciła się w wizji Dostojewskiego w inną formę „intymistyki”, a mianowicie w listy. „Biedni ludzie” jest kameralną powieścią epistolarną, w której świetnie odmalowany został dramat ubogich podlegających zmarginalizowaniu, wykluczeniu, ostracyzmowi. I chociaż wydawać by się mogło, że jest to teatr dwojga aktorów, to równie interesujące co pierwszoplanowe są postacie poboczne. Poglądy innych bohaterów, odbijające się szczególnie w opowieściach Diewuszkina przytaczanych w listach, są – można zaryzykować twierdzenie – zapowiedzią polifoniczności, która wykrystalizuje się w późniejszych powieściach Dostojewskiego.
Diewuszkin jest łagodnym, życzliwym, łatwowiernym człowiekiem, dla zuchwałych i pełnych pogardy osób może stać się obiektem drwin – w jego listach do dziewczyny pojawiają się nawet tego echa. Jego uczucie do Warwary to nieskazitelne, czyste uwielbienie, mężczyzna niepostrzeżenie zakochuje się w niej. Rezygnuje ze swojego spokoju i względnej stabilności na rzecz pomocy kobiecie. Pragnie ją uszczęśliwić, ale w efekcie zostaje wykorzystany. Warwara bowiem, jak się zdaje, z czasem z lekkim lekceważeniem, żeby nie powiedzieć drobną drwiną, zaczyna traktować dobrodusznego mężczyznę. Początkowo ceni jego zaangażowanie, chęć pomocy i kryguje się, prosi, by sam o sobie pomyślał, konwersuje z nim chętnie, wymienia książki oraz uwagi na temat literatury, wyraża zmartwienie słabszą kondycją Makarego, nawet przesyła fragment swojego pamiętnika dotyczący okresu dzieciństwa, śmierci ojca, pomieszkiwania z matką u krewnej. Ale ta ciepła wymiana myśli zaczyna się zmieniać, przekształcać, aż w końcu Warwara zwraca się do Diewuszkina z rozpaczliwym żądaniem pomocy w przeprowadzce, bez względu na koszty, czyni mu wyrzuty, że nadużywa alkoholu, a on tymczasem zrozpaczony, bez pieniędzy nie wie, co zrobić, by pomóc swojej ukochanej Wareńce. Finalne jej zachowanie jest wymowne, tyleż przekreśla, podważa, ile obnaża szczerość intencji i autentyczność uczuć wyrażanych w listach.
Bo w epistołach Warwara kreuje swój wizerunek poszkodowanej, napiętnowanej, odrzuconej. O ile Makary nieustannie zapewnia ją o swoim oddaniu, miłości, uwielbieniu, o tyle ona starannie dobiera słowa, by umykać deklaracjom, wyznaniom, a jednocześnie (może nie do końca świadomie) wodzi mężczyznę. Jednakże gdy trafia się okazja do zmiany losu, gotowa jest sprzedać swoją wolność, dopasować się do propozycji, stać się w gruncie rzeczy marionetką, czyjąś lalką. Żarliwe wyznanie Makarego jest dla niej niczym wobec możliwości awansu społecznego, nawet kosztem zniewolenia.
Co ciekawe, pierwszy list z 8 kwietnia oraz ostatni z 30 września są autorstwa Diewuszkina i stanowią niejako klamrę opowieści o epistolarnej miłości, obrazują przejście od subtelnego zauroczenia do płomiennego uczucia, sformułowanego explicite. Porównując treści wiadomości konwersujących osób, można dostrzec, że Wareńka bywa bardziej lakoniczna, skoncentrowana na swoich emocjach, przeżyciach, doznanych krzywdach, urazach, zniewagach, natomiast Makary wyraża zainteresowanie samopoczuciem i zdrowiem dziewczyny, dba o jej honor, ale także szczegółowo opisuje wydarzenia, spotkania, anegdotki, przytacza rozmowy z innymi ludźmi, nakreśla ich problemy, obnaża swoją duszę, wrażliwość, momentami dziecięcą naiwność. Podobne wizerunki mężczyzn i kobiet odnajdziemy w późniejszych wielkich dziełach pisarza.
„Biedni ludzie” to miniaturowy portret ludzkich charakterów, swoiste laboratorium literackie, gdzie szlifują się umiejętności pisarskie Fiodora Dostojewskiego. Jest też świetnym szkicem o odkrywaniu wielowymiarowości słodko-gorzkiego uczucia, jakim jest miłość.
——————
* Fiodor Dostojewski, Biedni ludzie, tł. Andrzej Stawar, PIW, Warszawa 1955, s. 11.
Autor: Luiza Stachura
終わりない夢 ~Owarinai Yume~ 
Dostojewski!!!