„To jak tania powieść.” Recenzja „Dybuka” Marka Świerczka

Tekst można (było) przeczytać na stronie bookznami.pl

[Bezpośrednio na blogu od 03.08.2014]

Parafrazując inżyniera Mamonia z Rejsu Marka Piwowarskiego, należy stwierdzić z bezwzględną pewnością, że najbardziej lubimy te książki, które znamy. A czyje powieści najlepiej zna każdy polski odbiorca literatury?

Żydowski folklor

Rok po zakończeniu II wojny światowej. Zbliża się referendum ludowe (tak zwane „3 razy TAK”). Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego wespół z radzieckimi wojskami niszczy sukcesywnie polskie podziemie. Do kraju wraca ocalała ludność żydowska. Tymczasem w miasteczkach i wsiach ktoś brutalnie zabija dziewczynki. Pojawiają się plotki, że to działanie Żydów. Narasta niechęć i agresja. Ale jeden z wysoko postawionych funkcjonariuszy UB, Singer, wie, kim jest morderca. Wraz z kilkoma zaufanymi oficerami decyduje się na złożenie propozycji zatrzymanemu żołnierzowi Armii Krajowej, Remowi Sosnkowskiemu. W zamian za wolność i odzyskanie córki, musi on wyeliminować tego, w kogo wcielił się dybuk.

Tytułowy dybuk zaczerpnięty został przez Świerczka z żydowskiego folkloru i mistycyzmu. Żyd Singer, oficer UB, wyjaśni Remowi Sosnkowskiemu (byłemu AK-owcowi), że dybuk to dusza zmarłego, wcielająca się we wciąż żyjącą osobę. [s. 63] Nie może ona zaznać spokoju, z powodu popełnionych grzechów. By uwolnić uwięzioną w ciele przyjaciela Singera, Aarona Stallmanna, duszę „Czarnego Anioła” – doktora Heinricha von Treppfa, który prowadził testy na Żydach w obozie koncentracyjnym, Sosnkowski (wybrany z uwagi na łatwość, z jaką przychodzi mu zabijanie) wyruszy wraz z Cyganem, pół-Niemcem pół-Polakiem (który pragnie zostać Żydem), w niebezpieczną wyprawę. Jak zakończy się ich misja? Krwawo, oczywiście.

W sidłach schematów (fabularnych)

Schematyczne (czyt. celowo przerysowane) w powieści Świerczka jest wszystko i wszyscy. Wbrew pozorom to nie zarzut. Dybuk stanowi świetną egzemplifikację literatury, która namiętnie czerpie z różnych wzorców i pozostaje na swój sposób wciągającą i poniekąd pasjonującą. Początkowo wrodzy sobie bohaterowie podczas podróży przez polskie knieje, lasy i wsie, przełamią opór i odrazę względem siebie – zrodzi się między nimi coś na kształt przyjaźni. Ramię w ramię mężnie stawią czoła licznym przygodom, m.in. zjednoczą się w starciu z rozszalałym tłumem wieśniaków, uratują Żyda (który co chwilę zmienia ideologie – raz chce być katolikiem, innym razem komunistą – w zależności od oczekiwanych profitów), zetkną się z sowieckim wojskiem czy spotkają lokalną wiedźmę. Niczym baśń i film akcji w jednym. No, istny Sienkiewicz!

Pomijając poboczne, epizodyczne postacie, czyli mieszkańców wsi (jako żywo pałających nienawiścią do Żydów, chociaż… tak, zdarzają się w Dybuku ze dwa-trzy odstępstwa w myśl zasady, że wyjątek potwierdza regułę) albo niższych funkcjonariuszy UB, centralni bohaterowie prezentować będą różnorodne typy osobowościowe. Na tyle są charakterystyczni, że mają tworzyć – na polecenie Singera – trupę cyrkową. Pierwszym poważnym testem skojarzeniowym dla czytelnika będzie jednak intelektualny pojedynek dwóch antagonistów – Singera (Żyda, komunisty, silnie wierzącego w ideologię) i Sosnkowskiego (AK-owca, Polaka, katolika, żywcem wyjętego z powieści Sienkiewicza impulsywnego, okrutnego, acz – paradoksalnie – szlachetnego wojaka). To starcie przełożone zostanie później na słowne potyczki (w tym przede wszystkim żarty i czarny humor) pozostałych towarzyszy Sosnkowskiego; będzie stanowiło również swego rodzaju kontrapunkt dla lustrzanego młodzieńczego pojedynku Aarona Stallmanna i Adama (typowego nordyckiego „nadczłowieka”), który odebrał mu ukochaną dziewczynę Justynę.

Początkowo wydawać się może, że autor wykorzystuje schematy fabularne powieści sensacyjnej, szpiegowskiej, kryminalnej, łącząc je z filmami akcji i ckliwym romansem. Ale nic bardziej mylnego! Ewidentnie Dybuk jest wynikiem traumy sienkiewiczowskiej – fabuła stanowi nieco bardziej ekstremalną wersję wybranych fragmentów Trylogii.

Montaż

Konieczność prowadzenia paralelnych opowieści – Singer kontra UB, Sosnkowski i jego drużyna vs. dybuk, Aaron w młodości kontra goje – wpłynie na wybór struktury książki. Powieść Marka Świerczka zbudowana została bowiem z przeplatających się scen, swoistych kadrów – niczym w filmie, gdzie w najciekawszym momencie akcja zostaje zawieszona. Różnorodność obrazów literackich prezentowanych w Dybuku, wielość planów narracji pozwala autorowi na żonglerkę czasem i przestrzenią powieści. Pojawią się bowiem w obrębie utworu sceny rozgrywające się zarówno zaraz po wojnie, w budynkach MBP, na polskich wsiach i w małych miasteczkach (przez które przejeżdżać będą bohaterowie), jak i w mniej niż bardziej odległej przeszłości (zaistnieją głównie poprzez fragmenty dziennika Aarona Stallmanna).

W książce zamieszczono także zdumiewające, momentami przerażająco surrealistyczne, fantastyczne rysunki, znalezione w rzeczach doktora Heinricha von Treppfa. Irytuje natomiast… brak akapitów (sic!). Nie ma pięknego i zgrabnego „wcięcia” w tekście. Jest nieprzebyty mur słów. Ale przynajmniej bez ogromnych marginesów, w które obecnie celuje większość polskich wydawców, nie przejmując się marnowaniem papieru.

Na uwagę zasługuje język, tak często w polskiej najnowszej literaturze współczesnej maltretowany i degradowany. To najmocniejszy punkt powieści. U Świerczka próby lingwistycznej gry się pojawiają. Narrację kształtuje nie tylko gwara, kolokwializmy, wulgaryzmy (jakkolwiek funkcjonalne!), ale też literacka polszczyzna. Celowe błędy ortograficzne, zróżnicowanie stylistyczne wypowiedzi poszczególnych postaci – niegdyś często stosowany zabieg, dziś jakby w odwrocie, gdy autorzy silą się na mdłą poetyckość i ckliwe wierszowanie albo wulgarne i obsceniczne żartowanie (z) języka – w Dybuku pozwalają odbiorcy szybko zidentyfikować bohatera. Innymi słowy, stanowią cenny element charakterystyki postaci i nie zmuszają autora do nużącego rozpisywania się o rzekomych cechach bohatera; ot, kmiota i chama poznać po jego słowach łatwo.

Dybuk to w zasadzie powieść o wszystkim: zdradzie, zemście, przyjaźni, miłości i nienawiści. Stanowi całkiem niezły przykład polskiej prozy wzorowanej na najnowszych popkulturowych filmach i powieściach, które w sposób możliwe schematyczny traktują o sprawach ważnych i trudnych. Owszem, można doszukiwać się – jak przekonuje wydawca – zabawy konwencją i literackimi kliszami, ale trzeba wtedy zadać pytanie o cel takiej żonglerki i reguły gry. Odbiorca ma bowiem dziwnie nieodparte wrażenie przeładowania wątków, aluzji, (krypto)cytatów w Dybuku; wymieńmy kilka: pacyfikacja podziemia, UB, wojska sowieckie w Polsce, „Śląsk dla Ślązaków”, mentalność mieszkańców wsi zaraz po wojnie, antysemityzm, żydokomuna, „złote żniwa”, Holocaust, uprzedzenia i stereotypy (względem Polaków, Niemców, Cyganów), aluzje do Berezy Kartuskiej i Polski pod rządami piłsudczyków, 21 gramów i rozważania o duszy; cytaty z Talmudu, pieśni i piosenek cygańskich oraz żydowskich, fragmenty z pism Nietzschego oraz czołowych polskich, niemieckich i rosyjskich romantyków; nie brakuje nieśmiertelnego Szekspira czy Miltona, ale także pojawią się urywki z… Rammstein (sic!). Nie wspominając o nazwiskach bohaterów i skojarzeniach, które wywołują. I duch Sienkiewicza fruwa nad tym wszystkich.

Jeśli czytać Dybuka, to tylko z dużym dystansem, w myślach zestawiając treść i formę z licznymi produktami (pop)kultury. Ilość skojarzeń – nieograniczona. Zasady gry – (nie)przewidywalnie zmienne. Trochę szkoda, że potencjał i dobry pomysł zostały zabite przez nadmiar. Ach, to polskie nienasycenie.

——————

Marek Świerczek, Dybuk, Ammit, Bielsko-Biała 2012.

Autor: Luiza Stachura