„Wszystkie oczy pogrzebane pod kamieniem (…)”.* Słów kilka o „Ptakach” Tarjei Vesaasa

Dzisiaj jest dzisiaj. [s. 30]

W 1957 roku ukazała się liryczna powieść Ptaki norweskiego pisarza Tarjei Vesaasa (1897-1970), dekadę później przeniesiona została na język filmu. I, co ważne z naszej perspektywy, zainspirowała polskich twórców, czego rezultatem Żywot Mateusza, reżyserski debiut Witolda Leszczyńskiego.

Blisko czterdziestoletni Mattis mieszka ze swoją starszą siostrą Hege w całkowitym odosobnieniu, jak okiem sięgnąć ani jednej zagrody, dopiero za świerkowym lasem przebiegał główny trakt obok dużego osiedla. [s. 7] Obok jezioro. A niedaleko usychają dwie osiki, nazwane przez miejscowych „Mattis-i-Hege”. Robieniem na drutach zarabia Hege na utrzymanie ich obojga. Mężczyznę miejscowi nazywają „Pomylonym”. Nie nadaje się do żadnej pracy, bowiem natrętne myśli prowadzą do destrukcji każde jego działanie.

Mattis słyszy szum na dworze, może go słyszy, a może nie. [s. 80]

Kiedy Mattis rozmyśla (chociaż tego słowa, „myśleć”, w domu Hege i Mattisa się nie używa), to lekko opukuje kolano środkowym palcem. Mężczyzna nieustannie słyszy głos, który podsuwa mu złe obrazy, zsyła okrutne sny zbudowane ze słów-obrazów. Próbuje go uciszyć. Bezskutecznie. Gdyby powiedzieć, że Mattis jest na poziomie intelektualnym dziecka, skłamałoby się. On po prostu w odmienny sposób odbiera rzeczywistość. Jego świat z jednej strony jest bogatszy o wrażliwość na każdą zmianę zachodzącą w naturze (także w naturze człowieka!), ale uboższy o zdolność deszyfracji międzyludzkiej komunikacji, zafałszowanej, bo wyznaczonej przez ramy gry schematów i pozorów. Tę niezgodność, rozdźwięk między Mattisem a ludźmi, świetnie obrazuje moment przeglądania się w lustrze. Mattis widzi w zwierciadle siebie-innego (odrębną przestrzeń oraz „ja”-innego); na co dzień jego lustrem są tyleż spojrzenia, ile słowa miejscowych – mężczyzna ma świetny słuch (albo omamy słuchowe?), toteż zdaje sobie sprawę, że wszyscy nazywają go „Pomylonym”.

Mattis zastanawia się nad każdym słowem, chrząknięciem i gestem napotkanych osób – czy nie szydzą z niego, czy należą do grona „mądrych”, czy wiedzą, że on jest „Pomylonym”. A nieustanna ułomna analiza bodźców przyczynia się do niemożności odnalezienia właściwych słów i do ciągłego mówienia urywkami, posługiwania się dźwiękami niesfornymi, nieco zdeformowanymi, bo niepełnymi, niejasnymi, przerwanymi. Dopiero dwie przyjezdne kobiety pozwolą mu na chwilę odzyskać zdolność płynnej artykulacji. Lęk przez tymi, którzy go znają, idzie w parze – paradoksalnie – z obawą przed nie tyle samotnością, ile byciem samemu. Mattis panicznie boi się, że Hege od niego odejdzie; ale ów lęk widoczny jest także podczas pracy przy przerywaniu buraków – gdy ludzie znikają z pola jego widzenia, myśli podstępnie zaczynają plątać ręce mężczyzny. Przebywanie wśród innych, opowiadanie, szczególnie zaś wspólne przeżywanie tajemnic świata (bo jego świat jest odkrywaniem sekretów) stanowi, jak się zdaje, idealne życie.

Mattis zatrzymywał się odruchowo, ilekroć odsłonił mu się piękny widok. [s. 79] Mężczyzna wyczulony jest na zmiany zachodzące wokół niego. Jego ciało odbiera sygnały zbliżającej się burzy (a pioruny najbardziej przerażają Mattisa) – robi się wówczas ociężałe, przepełnione ołowiem. Niespokojny umysł, zmącony nadchodzącym wyładowaniem elektrycznym, potrzebuje ciszy i schronienia. Podział na przestrzeń dzienną i nocną odgrywa mniejszą rolę w jego przypadku. Owszem, świat dla Mattisa jest rozbity dychotomicznie – ale dzieli się na miejsca bezpieczne i znane oraz obszary zagrożenia. Świetnie ilustrują to zwłaszcza trzy pary scen. Jedną z nich będzie lot ptaków w nocy skonfrontowany z mrokiem przestrzeni, w której kryje się myśliwy. Kolejną – dostrzeżenie wokół niebezpieczeństwa w postaci muchomorów; dopóki Jörgen mu o nich nie wspomniał, Mattis nie postrzegał grzybów jako zwiastunów śmierci. I wreszcie – przepłynięcie łódeczką jeziora w nocy (przełamanie lęku) oraz finałowy eksperyment Mattisa, przeprowadzony w dzień.

Analogicznie z ludźmi – mężczyzna dzieli ich na „mądrych”, czyli tych, którzy wiedzą, co należy powiedzieć i jak należy odpowiedzieć na ułomne słowa Mattisa; pozostali nie zyskują miana „bystrych”, co jasne. Vesaasowy bohater szybko wychwytuje zmiany zachodzące, pod wpływem Jörgena, w Hege. Jest wyczulony na najlżejsze drgnienie, zmianę temperatury, spojrzenie, dźwięk, najdrobniejszy gest. Jakby nadwrażliwość na przyrodę, zmysłowe, sensualne odbieranie świata rekompensowało jego intelektualne niedoskonałości. Ale nie, Mattis nie jest głupi, nie jest człowiekiem „Pomylonym”. To świat go takim widzi i tym samym przyczynia się do mattisowego wrażenia bycia gorszym, mniej wartościowym. On zaś inaczej percypuje rzeczywistość, a to trudne do zrozumienia dla tych, którzy wpisują się w ramy tak zwanej „normalności”. Dlatego też zarówno Jörgen, jak i Hege daremnie będą próbowali nauczyć Mattisa pracy, by stał się osobą zaradną życiowo. Usilna chęć wpisania w rolę mężczyzny-pracującego i zarabiającego zakończy się fatalnie.

Jeżeli się milczy, nic nie będzie powiedziane. [s. 95]

Mattis smakuje słowa (synestezyjnie), żuje i doznaje ich niemalże fizycznie. Istniało dużo takich ostrych słów. Słów nie dla niego. Niemniej jednak używał ich ukradkiem, gdyż mile łechtały język, a w mózgu świdrowały. Ale wszystkie były trochę niebezpieczne. [s. 10] Słowa elektryzują, kuszą, urzekają, ale i bolą. Kaleczą język, dlatego nigdy nie jest w stanie wyrazić się w pełni. Jedynie myśli-obrazy pozostają; (…) słowa oraz wywołany przez nie obraz równie prędko zjawiły się i umknęły, w ich miejsce wyrosła przed nim naga ściana. [s. 9] Ale kto jest w stanie przeniknąć Niewypowiedziane? Mattis odczuwa, mimo wszystko, nienasycone pragnienie opowiadania – musi cokolwiek wypowiadać, próbować przekazać i samemu doświadczyć, czy napotkana osoba (z)rozumie, co on nie tyle wy-słowić, ile wskazać słowem usiłuje. Nikt nie rozumie. Jedynie we śnie potrafi odnaleźć „właściwe” słowa, a nie tylko ich „nieudolne cienie”. W onirycznej krainie przyjdzie do niego ona-zrodzona z ciągu ptaków. [s. 26] Ta, którą on będzie w stanie dowolnie kształtować i formować. Kreację nieświadomości Mattisa zniszczy brutalny realizm jego siostry, konstatującej: Pociesz się, że sny tłumaczy się na opak. Każdy sen jest przeciwieństwem rzeczywistości. [s. 29]

Ja i słonka to jedno. [s. 32]

Dziwny miał wzrok. Zawsze bezradny, nieśmiały jak wzrok ptaka. [s. 8] Pewnej nocy Mattis zauważył przelatujące stado słonek nad swoim domostwem. Zmiana szlaku ptaków jest wielkim wydarzeniem. Coś ulega przemianie. Przynajmniej dla Mattisa. Ale czy dokona się jakakolwiek metamorfoza? Tak. Przeobrażeniu (inaczej mówiąc: przemianie obrazów zrodzonych przez słowa) ulegnie odbiór samego siebie. Spośród słonek zafascynuje go jeden ptak. Trzykrotnie przefrunie nad domem mężczyzny, a później co noc będzie wracał, ba! zacznie tańczyć na ziemi i w ten sposób zostawi wiadomości dla Mattis. Mężczyzna zapragnie pojąć jego mowę, by móc nawiązać komunikację. I uda się. Ale niebacznie zdradzi o świcie swojego ptaka. Skaże go – i tym samym siebie – na bolesną śmierć. Bo opowiadać znaczy ujawniać, obnażać.

Ołów w skrzydłach i oczy przysypane stosem kamieni. [s. 140]

Ptaki przywodzą na myśl trzyaktową sztukę. Ascetyczną. Zimną. Każda z trzech części książki Vesaasa kończy się w sposób wstrząsający.** Pierwsza oscyluje wokół słonki, druga prowadzi do przełamania się Mattisa i całkiem udanych prób nawiązania komunikacji z kobietami (to też, skądinąd, intrygujący temat, zwłaszcza wątek mattisowej fascynacji zakochanymi), trzecią zaś wypełnia zmaganie się z drwalem Jörgenem, którego sam – jako niby-przewoźnik przez jezioro – Mattis sprowadził do domu. Drwal (niczym podstępny wąż) odebrał mu Hege.

Tarjei Vesaas wybiera mowę pozornie zależną – (literacki) świat odbieramy oczami Mattisa; staje się on swego rodzaju narratorem, zabiera czytelnika-niedyskretnego słuchacza do wnętrza duszy. A tam to, co Niewypowiedziane, Niewysłowione, Nienazwane wprost. Tylko czy czytelnik będzie jednym z nielicznych, którzy zrozumieją, co odczuwa i jak odbiera rzeczywistość Mattis? Bo to trudna podróż. Nieustanna ucieczka od introspekcji. Wyprawa do i dla Innego.

Niby nic się nie zmieniło, a jednak wszystko było inaczej (…) [s. 139]

——————
* Tarjei Vesaas, Ptaki, przeł. z norw. Beata Hłasko, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1974, s. 178. Wszystkie następne cytaty pochodzą z tego wydania i zostały umiejscowione bezpośrednio w tekście.
** SPOILER
W pierwszym akcie umiera ptak, w drugim – złamana przez piorun zostaje jedna z osik. Trzeci akt zamyka śmierć człowieka, którego odejście niejako zwiastowało zestrzelenie ptaka i zniszczenie drzewa. A gdyby tak pokusić się o paralelę między ptakiem-Mattisem a myśliwym-Jörgenem oraz osiką-Mattisem a Hege-błyskawicą (Mattis stwierdził, że Hege robi na drutach szybko jak błyskawica)? Można też pójść o krok dalej i…

Autor: Luiza Stachura