„Ważne jest, że ma się z kim pogadać. To tylko jest ważne.”* Na marginesie „Myszy i ludzi” Johna Steinbecka

Przemierzanie literacko przetworzonej przestrzeni samotności drugiego człowieka bywa bolesne o tyle, o ile eksplorator-odbiorca odczuwa pewien wewnętrzny brak. Pustki powstają niepostrzeżenie i niezależnie od natury człowieka, dotyczą i mizantropów, i tych, którzy nieustannie przebywają wśród ludzi – bowiem zarówno towarzystwo innych w nadmiarze, jak i jego ciągły brak identycznie nas ogłupia. Najlepszym sposobem na dopełnienie, czyli zapełnienie pustych elementów świata wewnętrznego, jest znalezienie kogoś, z kim będzie można dzielić wspólny sen. Tym bardziej jeśli marzenie, pozostając na zawsze nieosiągalnym ideałem, nigdy nie powinno się spełnić.

Centralnymi postaciami Myszy i ludzi (1937) Johna Steinbecka są dwaj mężczyźni – niepozorny George Milton oraz niezwykle silny Lennie Small. Najmują się do pracy na ranczach, ale nigdy długo nie przebywają w jednym miejscu. Dzieje się tak za sprawą Lennie’ego, który, chociaż fizycznie wytrzymały, jest upośledzony umysłowo. Dziecięce spojrzenie na świat zespolone z niekontrolowaną siłą kończą się zwykle dla obu mężczyzn fatalnie. Czytelnik poznaje ich, gdy podążają do nowego miejsca pracy. Co znamienne, w jednej z pierwszych scen utworu George odbiera Lennie’emu… zdechłą mysz. Mężczyzna, znalazłszy martwe zwierzę, zabrał je ze sobą z bardzo oczywistego powodu – uwielbia głaskać miękkie i delikatne „elementy świata” („rzecz” nie jest adekwatnym słowem, o czym przekona się odbiorca książki, podążając w głąb świata Lennie’ego), co nie jest wcale takie dziwne, jeśliby się tylko zastanowić, na ile każdy z nas lubi dotykać to, co najdelikatniejsze, najsubtelniejsze. I to upodobanie czy raczej nienasycone pragnienie głaskania, przed którym Lennie nie potrafi się powstrzymać i obronić, przyczynia się do permanentnej wędrówki bohaterów w poszukiwaniu coraz to nowej przestrzeni.

Niezwykła relacja, na styku Liebe und Hass (swoistej miłości i nienawiści), między George’em a Lennie’m wzbudza zdumienie wśród napotkanych ludzi. Nie zdarza się bowiem, by dwóch mężczyzn wspólnie wychodziło do pracy – każdy przychodzi i odchodzi w pojedynkę, podążając własną samotną drogą. Dlatego postronnych zaskakuje, że sprytny George broni i opiekuje się silnym, acz mało rozgarniętym mężczyzną, ba! nawet niesłusznie podejrzewają Miltona o złe intencje (choćby przywłaszczanie pieniędzy zarobionych przez Lennie’ego). Chyba jedynie Slim, szef fornali na ranczu, zacznie rozumieć istotę tej przyjaźni – trudnej, wymagającej, bolesnej, ale zarazem przynoszącej odrobinę nadziei oraz poczucia, że nie jest się samotnym i można z kimś porozmawiać (o marzeniu).

Rzeczywistość zaklina się na wiele sposobów. Najłatwiejszym z nich jest, o ile ktoś posiada wyobraźnię (a kto, jeśli nie dzieci, najszybciej ją w sobie rozwija?), snucie marzeń. Fantazją tyleż dla George’a (który pozostaje świadomy, że to jedynie mrzonka), ile dla jego kolegi jest posiadanie własnego gospodarstwa. Lennie żyje z myślą, iż któregoś dnia ów piękny sen się ziści. Do fantazmatycznych rojeń dołączy z czasem poznany na ranczu jednoręki Candy, właściciel starego, schorowanego psa. Ale życie na styku rzeczywistości i wyimaginowanej, iluzorycznej krainy doprowadzi bohaterów do tragedii.

(…) człowiek zbyt samotny musi być chory!**

Dzieło Steinbecka w zasadzie trudno nazwać (mini)powieścią. Paradoksalnie przywodzi na myśl raczej pięcioaktową sztukę teatralną, w której akcja rozgrywa się kolejno: w plenerze, w izbie robotników, w składzie uprzęży (jeden z bohaterów, Crooks, ma tam swoją pryczę), w szopie oraz (zataczając koło) znów w plenerze. Wszystko to, co wydarza się w wymienionych miejscach, odbieramy zmysłami poszczególnych bohaterów. Jesteśmy zatem przez chwilę gośćmi w samym środku ich świata samotności – samotności niezwykle często związanej z napiętnowaniem z powodu koloru skóry (Murzyn Crooks odseparowany jest do białych, służy gospodarzowi jako chłopiec do bicia) czy płci (żona syna gospodarza – traktowana przez wszystkich mężczyzn jako kobieta rozwiązła, każde jej zjawienie się równoznaczne jest dla nich z niedwuznacznymi propozycjami kobiety). Niedyskretnie przysłuchujemy się zwierzeniom, które postacie kierują do Lennie’ego (on – jako osoba o dziecięcej naiwności i zapominalstwie – staje się mimowolnie katalizatorem swoistych spowiedzi bohaterów), jakkolwiek potok długo trzymanych na uwięzi myśli przerywają w połowie, nie kończą, gdyż pewnych słów nie należy wypowiadać na głos. By nie stały się przypadkiem rzeczywistością.

Doskonała konstrukcja dzieła Steinbecka, język czysty i prosty, wyzbyty „ornamentów”, liczne tropy – choćby zdechła mysz (a jak rozumieć tytułowe myszy?); stary pies i szczeniak, którym ma się opiekować Lennie; rasizm (szerzej: segregacja, kategoryzacja ludzi, co konotuje napiętnowanie i odrzucenie Innego); samotność; quasi-życie snem, przebywanie na granicy marzeń i rzeczywistości czy wreszcie istota przyjaźni – składają się na mocny, silnie przemawiający literacki portret człowieka nie tylko czasów wielkiego kryzysu gospodarczego w Stanach Zjednoczonych (okres „wielkiej depresji” to głównie lata 1929-1933), ale przede wszystkim człowieka w przestrzeni, którą (współ)dzieli i (współ)tworzy z innymi ludźmi.

Jak to się czasami zdarza, nastała chwila, zawahała się lękliwie i trwała znacznie dłużej niż chwilę. Umilkł wszelki dźwięk, zamarł ruch na dłużej, na znacznie dłużej niż chwilę.
Po czym stopniowo ocknął się czas i ociągając się ruszył naprzód.***

——————
* John Steinbeck, Myszy i ludzie, przeł. Jan Meysztowicz, Czytelnik, Warszawa 1974, s. 95.
** Tamże, s. 97.
*** Tamże, s. 123-124.

Autor: Luiza Stachura