„Nadwyraźnie dosłyszeć”* „Kalkwerk” Thomasa Bernharda

Słuch to najbardziej filozoficzny ze wszystkich organ zmysłu (…) [s. 68]

Od północy i zachodu woda, od południa skaliste zbocze, jedynie od wschodu można dotrzeć do Kalkwerk – twierdzy, quasi-więzienia, lodowatego, posępnego i upiornego gmachu, w którym przerażająco wielkie pokoje stanowią doskonałą przestrzeń dla samotnych dusz snujących się w poszukiwaniu zbawiennej inspiracji. Zupełny spokój, kompletne wyciszenie – obłędne miejsce odstrasza śmiałków i niebacznych podróżnych. Konrad marzył i śnił o Kalkwerk – dawnej wapniarni niedaleko Sicking – gdzie miał wreszcie sfinalizować swoją intelektualną pracę nad studium O słuchu. W końcu udało się – zamieszkał tam wraz z chorą, sparaliżowaną żoną. Po latach małżeństwa, z bliżej nieznanych przyczyn, zabił małżonkę. A przynajmniej wszystkim się tak wydaje.

Trudność nie polega przecież na tym, że ma się coś w głowie, w głowie mogą mieć wszyscy największe niesamowitości, i to nieledwie cały czas, aż do końca życia największe niesamowitości, ale trudność tkwi w tym, żeby te największe niesamowitości przenieść z głowy na papier. [s. 70]

Konrada poznajemy z urywków wspomnień ludzi, którzy co jakiś czas zaglądali do Kalkwerk i wybijali mężczyznę z rytmu pracy, zaprzątając mu głowę tysiącem błahych spraw, nieustannie i metodycznie torpedowali jego pracę. Obsesyjna i chorobliwa osobowość Konrada zostaje odzwierciedlona w szczątkowych i rozmytych reminiscencjach. Dość powiedzieć, że pierwsze akapity Kalkwerk rozpoczynają się i kończą wielokropkiem (jakby wyłaniały się z mgły niepamięci, ot – fragmenty niejasnych zeznań), a gdy w końcu rozpocznie się opowieść, Bernhard nie pozwoli na oddech – jeden długi akapit, wypełniony wyrażeniami wielokrotnie złożonymi – słownymi labiryntami, korytarzami i tunelami, w obrębie których dominują nacechowane nerwowością powtórzenia konstrukcji „zdaniopodobych” oraz sylogizmów. Nadwrażliwy słuch Konrada, spokój zewnętrzny kontra niepokój wewnętrzny (odpowiedzialne zapewne za twórczo-naukową niemoc oraz wyczerpanie), eksplorowanie elementów ludzkiego ciała i psychiki odpowiedzialnych za odbieranie dźwięków, wyznaczają „kalkwerkowską”, wapienną przestrzeń urojeniową.

W gruncie rzeczy nie ma w ogóle tak zwanych chorób organicznych. Istnieją tylko tak zwane choroby psychiczne (…) [s. 53]

Niczego pewnego się nie dowiemy – może poza tym, że istniał Konrad i jego sparaliżowana żona. Przebywanie w Kalkwerk miało umożliwić zapisanie istniejącego w umyśle mężczyzny studium (studium-„upiora mózgu”, jak miała o nim powiedzieć żona), a paradoksalnie przyczyniło się do rozedrgania psychiczno-emocjonalnego zarówno jego, jak i małżonki. Motywacja potencjalnej zbrodni (oraz samo jej wykonanie, bowiem brak świadków, pozostają jedynie domysły) – czyli obłęd, niepoczytalność – rozpada się pod naporem kolejnych (po)tworów słownych. Nieliczne grono mężczyzn okazjonalnie przebywających w Kalkwerk przywołuje rzekome sformułowania Konrada oraz jego żony, w następnej zaś kolejności usiłuje (z)rekonstruować życiową „filozofię” i postawę oskarżonego o zabójstwo – podporządkowanie życia intelektualnemu konstruktowi, projektowi niemożliwemu, bo idealnemu (czego znamieniem będzie konradowska obsesja na punkcie niedoskonałych prac naukowych o słuchu). Niejednoznaczny, rozmazujący się obraz życia neurotyka, wizerunek wyłaniający się z relacji „świadków”, to tak naprawdę zestaw dowolnie przekładanych i ustawianych elementów (spośród których wymieńmy choćby: izolację w dzieciństwie, niechęć rodzeństwa, zakaz podjęcia studiów, fortepian, broń, wędrówkę po pustych pokojach, czytanie na głos dwóch książek – „anarchistycznego księcia” Kropotkina oraz Ofterdingena,** eksperymenty z żoną – metoda Urbantschitscha, zadłużenie, obraz Francisa Bacona, manię na punkcie otologii, symbolikę cyfry dziewięć czy osłabienie wzroku i głosu). Każde kolejne słowo dekonstruuje poprzednie konstatacje. I już nie jest pewne, kto kim manipulował, kto kogo doprowadzał do obłędu, kto kogo zabił, bowiem ludziom się wszystko tylko wydaje. [s. 82] Polifoniczność Kalkwerk przeraża. Inicjator rozmów pojawia się w powieści w zasadzie dwukrotnie – na początku, gdy zaznacza, iż spotkał Konrada, oraz pod koniec książki. Całość natomiast wypełnia chorobliwa narracja żądnych sensacji ludzi. Masa przeciwko jednostce. Trop za tropem. Multiplikacja sensów (i sensy naddane) prowadzi do szaleńczego mirażu.

Słowa stworzono po to, aby poniżyć myślenie, tak, (…) słowa są po to, by skasować myślenie, z czym uporają się one kiedyś w stu procentach. W każdym przypadku słowa wszystko szmacą (…) [s. 119]

Kalkwerk Thomasa Bernharda dla niektórych czytelników będzie inspirującym węzłem potencjalnych kierunków odczytań, odcyfrowań i interpretacji otaczającej nas przestrzeni (między innymi na płaszczyźnie stosunków międzyludzkich, interakcji, relacjonowania, percypowania rzeczywistości, reprezentacjonizmu, mitomaństwa, kreacji, tworzenia i przetwarzania, „outsiderskiej” perspektywy badawczej/naukowej, obłędu, wyalienowania, a wreszcie unifikacji czy mechanizacji życia), dla innych stanie się mozolną wędrówką w mrocznym labiryncie słów, które „wszystko szmacą”. Nieoczywista proza.

——————
* Thomas Bernhard, Kalkwerk, przeł. Ernest Dyczek, Marek Feliks Nowak, posłowie Karol Franczak, Officyna, Łódź 2010, s. 26. Wszystkie następne cytaty pochodzą z tego wydania i zostały umiejscowione bezpośrednio w tekście.
** Być może chodzi o Heinricha von Ofterdingena Novalisa?

Autor: Luiza Stachura