Tragedia w trzech odsłonach. Recenzja książki „Upokorzenie” Philipa Rotha

Recenzję można (było) przeczytać na stronie bookznami.pl

[Bezpośrednio na blogu od 14.04.2013]

Artystyczna doskonałość, moc przyciągania i czarowania publiczności, umiejętność słuchania cudzej mowy na scenie uciekają bezpowrotnie, wymykają się spod kontroli, by w jednej chwili zadać ostateczny cios – przynieść upokorzenie, uczynić z twórcy karykaturę artysty. Ten, który całe swoje życie poświęcił grze, musi odejść w sposób godny mistrza. Czy podoła nowej roli, przygotowanej dla niego przez los?

Upokorzenie z 2009 roku to trzydziesta książka w literackim dorobku jednego z najbardziej znanych współczesnych amerykańskich pisarzy – Philipa Rotha. Głównym bohaterem utworu jest ponad sześćdziesięcioletni aktor teatralny, Simon Axler, który pewnego dnia utracił swoją magię, z wielkiego scenicznego artysty stał się lichym odtwórcą, miernym prestidigitatorem. Nie tylko krytycy i publiczność odsunęli się od niego, ale pozostawiła go również żona. Samotnie zmagający się z depresją i samobójczymi myślami aktor odnajduje chwilowe ukojenie w… perwersyjnej miłości.

Jak się zdaje, Upokorzenie jest tyleż minipowieścią, ile dłuższym opowiadaniem. Narrator prowadzi czytelnika po ruinach świetlanej kariery Axlera, wprowadzając na scenę niewielu „aktorów”. Utwór Rotha składa się z trzech części, quasi-rozdziałów, niepostrzeżenie przeobrażających się w… akty. Pierwsza odsłona, zatytułowana W nicość, stanowi rejestrację upadku artysty, ostatniego z wielkich klasycznych aktorów teatralnych. Agent Axlera próbuje namówić go do powrotu w wielkim stylu na deski teatru. Zrozpaczony bohater odmawia, pogrążając się jeszcze bardziej w świecie mizantropa, by w końcu zdecydować się na… leczenie w szpitalu psychiatrycznym. Tam zaś Axler, który od zawsze czuł się postacią w grze, szybko odkrywa iście sceniczne przedstawienia niedoszłych samobójców. Eksplorowanie teatralnej przestrzeni targających się na własne życie, przyglądanie się widowisku szaleńców nie przynosi pożądanych skutków. Mężczyzna powraca do swojego pustego domu.

(…) [Axler] nie potrafił się uwolnić od słynnej kwestii Prospera (…) rozbrzmiewała mu w głowie tak regularnie, że wkrótce stała się pustą sekwencją złowieszczych dźwięków, które straciły znaczenie w odniesieniu do rzeczywistości, za to nabyły mocny zaklęcia o osobistym dlań znaczeniu. „Zabawa nasza skończona. Aktorzy, / jak uprzedzałem, są wszyscy duchami / i już w powietrze, w nicość się rozwiali”.

Drugi akt tragedii (Przemiana) oscyluje wokół niebywałej i niespodziewanej zmiany w życiu głównego bohatera. Oto na jego drodze pojawia się… młodsza o dwadzieścia pięć lat lesbijka, córka dawnych znajomych, Pegeen Mike Stapleford. Za jej sprawą życie aktora nabierze nowych barw i odmiennych kształtów. Kobieta porwie go w wir ekstatycznych doznań erotycznych, cielesnej afirmacji witalności. Apogeum rozkoszy, wątpliwe „imperium zmysłów” czytelnik ujrzy w trzeciej odsłonie degeneracji i zagłady Axlera – Ostatni akt.

Warto zwrócić uwagę na interesującą kreację bohaterów Upokorzenia. Każdy z nich gra swoją rolę, egzemplifikacją czego staje się tragikomiczna maska przywdziewana przez Axlera czy iście makbetowska przez Pegeen Stapleford. Wspólne życie z niegdysiejszą gwiazdą teatru to dla czterdziestoletniej Pegeen nowe doświadczenie, seksualny eksperyment, próba wykroczenia poza rolę lesbijki. Kobieta starannie aranżuje przestrzeń (sceniczną) wokół siebie – dokonuje selekcji aktorów (jej rodzice, zazdrosna kochanka i Axler), zmienia scenografię i kostiumy (z chłopczycy przeobraża się w kobietę ponętną). Czyżby ponownie od-grywała młodzieńczy bunt, tym razem wybierając dojrzałego mężczyznę zamiast kobiety? W kontekście całego utworu równie intrygująco prezentuje się postać Sybil Van Buren, którą Axler poznaje w szpitalu psychiatrycznym. Jak rozumieć jej rolę? Czy to ona, a nie Pegeen, stała się katalizatorem wydarzeń i pchnęła Axlera do ostatecznego kroku?

Upokorzenie Philipa Rotha to osobliwe studium degeneracji kochanego i cenionego aktora, który w jednej chwili traci swój czar i powab. Zastanawiające, na ile wiek Axlera wpłynął na utratę magii. Czyżby intuicja, którą kierował się przez całe swoje aktorskie życie, zaprowadziła go na manowce? A może zwątpił we własny talent i tym samym otworzył drogę złośliwym i destrukcyjnym podszeptom (kryjącym się w duszy tego, kto permanentnie wciela się w kogoś innego), że to wszystko ułuda, iluzja, łgarstwo?

Można także odczytywać Upokorzenie jako interesujący głos w sprawie odgrywania ról społecznych przez każdego z nas. Kreacja Axlera-aktora zakończyła się, musi zatem odejść…

——————

Philip Roth, Upokorzenie, przeł. Jolanta Kozak, Czytelnik, Warszawa 2011.

Autor: Luiza Stachura