„Antynomia języka”? Recenzja „Nizin” Herty Müller

Mam przekonanie graniczące z pewnością, że większość czytelników, którzy sięgają po prozę twórców takich jak choćby Herta Müller, czyni tak jedynie z powodu przyznania pisarzowi niewątpliwie nobilitującej nagrody literackiej, czyli Nobla. Czytelnicze wybory bardzo często pozostają dla mnie zagadką. Czy kierowanie się takimi wyznacznikami, jak popularność, ilość nagród, jest właściwym podejściem do literatury? Nie wszystko to, co popularne, jest wartościowe, ba! większość z tego, co popularne, nie przynosi ze sobą wielkich wartości literackich czy szerzej – artystycznych. Z drugiej jednak strony znajdują się utwory nagradzane, wyróżniane. Prestiżowe literackie nagrody bywają złudne. Czytelnik pozostaje z przekonaniem, że skoro konkretna książka otrzymała takie czy inne wyróżnienie, jest łatwa i przystępna, jest (niemal) dla każdego i cechuje się bezsprzeczną „arcydzielnością” bądź dryfuje ku „arcydzielności”. Bez odpowiedzi pozostają pytania w rodzaju: czym jest arcydzieło?, jak odróżnić wartościową literaturę od miałkiej, nijakiej, słabej? Niby wszyscy wiedzą, ale chyba jednak nie…

Trudno jednoznacznie powiedzieć, kiedy rozpoczęła się rozmowa na temat „arcydzielności” i względności każdego dzieła sztuki. Czy rację miał Marcel Duchamp, umieszczając w muzeum pisuar (który został nazwany przez niego Fontanną) i jednocześnie wskazując na problem arbitralności, „instytucji”, czyli tego, kto decyduje o nazwaniu konkretnej rzeczy dziełem sztuki. Czy instytucje takie jak muzea, galerie są władne orzekać, co jest dziełem sztuki, a co przedmiotem codziennego użytku? Powyższe luźne rozważania nie pozostają daleko od literackich nagród, szczególnie tak znanych (i chyba cenionych) jak Nobel w dziedzinie literatury. Oto bowiem „kapituła” tej czy innej nagrody literackiej jest w pewnej mierze zespołem kompetentnych czytelników, znawców, krytyków (literackich). Niemniej jednak każdy czytelnik – i „profesjonalny” (bo wyposażony w określoną wiedzę), i „nieprofesjonalny” (bo niezwiązany zawodowo z literaturą, jakkolwiek samo określenie „nieprofesjonalny” nie jest najlepszym) – ocenia wedle własnych standardów, w oparciu o własny „czytelniczy dorobek”, ba! w oparciu o własny gust. Tym samym zwycięstwo konkretnej książki w konkursie literackim jest wypadkową gustów czytelniczych, sympatii i antypatii jurorów. I dobrze. Ważne jednak, by czytelnicy pamiętali o znacznej różnicy między nimi a członkami jury. Inaczej na literaturę patrzy krytyk, literaturoznawca, a inaczej czytelnik sercem mierzący wartość dzieła. To, co doceniają krytycy, nie musi przypaść do gustu czytelnikom „nieprofesjonalnym”. Czasami krytycy nadmiernie wychwalają dzieło przeciętne, a pomijają i nie dostrzegają utworów o wiele wartościowszych… To jedynie preludium do dalszych rozważań (a jest nad czym się zastanawiać).

Niziny, czyli debiut literacki niemieckiej pisarki wychowanej w Rumunii, można potraktować zarówno jako zbiór opowiadań, jak i jako osobliwą powieść. Zanim przyjrzymy się Nizinom, kilka słów o autorce. Herta Müller urodziła się w 1953 roku, w Banacie, w Rumunii. Jej rodzice byli Niemcami i, co ciekawe, Herta uczyła się języka rumuńskiego dopiero w szkole. Ojciec Herty podczas II wojny światowej był żołnierzem Waffen-SS, później pracował jako kierowca. Matka po wojnie znalazła się w ZSRR, została tam zesłana na roboty. Prześladowana i gnębiona, szczególnie w czasie dyktatury Nicolae Ceauşescu, Herta Müller po wielu trudach wyjechała z Rumunii. W 2009 roku otrzymała literacką Nagrodę Nobla. Mogłoby się wydawać, że w kontekst biograficzny nie jest najistotniejszy. W przypadku prozy Herty Müller życiorys pisarki odkształca się i przekształca w jej literaturze. Banacka rzeczywistość, życie pod rządami Ceauşescu stają się osobliwą kanwą. Z jednej strony są tłem, z drugiej – „pierwszym planem”, centrum, ośrodkiem, niezbędnym „elementem”, bez którego nie mogłaby wybrzmieć w pełni niezwykła twórczość niemieckiej pisarki.

W Nizinach patrzymy na banacki świat oczami dziecka. Dziewczyna obserwuje, rejestruje w pamięci i próbuje zrozumieć otaczającą ją rzeczywistość. Müller w zachwycający sposób uchwyciła specyfikę dziecięcego percypowania świata – dzieci wydają się dorosłym naiwnymi stworzeniami, bez głosu, bez swojego zdania, a jednak to właśnie dzieci cechują się dociekliwością, ciekawością świata. I za tę ciekawość czasami płacą wysoką cenę. Dzieci szybko się uczą. Najszybciej chyba tego, że świat dorosłych jest światem permanentnego udawania, grania, szpiegowania. Ot, dysonans poznawczy.

Trudno mówić o Nizinach. Silnie zanurzone w dzieciństwie Herty Müller, na tle społeczno-politycznych przemian, „obrazki”, nowele, opowiadania czy po prostu kolejne sceny, które składają się na Niziny, są napisane nietypowym językiem. I chyba o języku należy mówić przede wszystkim, bowiem on dopełnia, uzupełnia, ba! konstytuuje jakąkolwiek akcję, fabułę. Każdy „obrazek” zasługuje na odrębną analizę (i interpretację), ale także na zestawienie z pozostałymi „scenami” Nizin. Nie można streścić Nizin, nie unikając banalności, trywialności. Siła książki Müller tkwi w języku, w słowie (Słowie), które ma moc kreacji i destrukcji. Trzeba przedzierać się przez słowo, którym niemiecka pisarka (od)tworzy świat dzieciństwa. Czytelnik staje się mimowolnie niedyskretnym podglądaczem, przysłuchującym się dziecięcemu kształtowaniu rzeczywistości, dziecięcemu „zapisywaniu” przestrzeni za pomocą słów.

Mogłabym zaryzykować twierdzenie, że język, którym (na)pisane są Niziny, jest na wskroś językiem… poetyckim. Nie jest to jednak wysublimowana, kunsztowna poezja, ale poezja dnia codziennego, iście Różewiczowska w swym brzmieniu. Herta Müller najczęściej posługuje się zdaniami oznajmującymi, orzekającymi (nieliczne w Nizinach są inne typy zdań), stosuje równoważniki zdań. Wypowiedzenia krótkie, lakoniczne dominują nad rozbudowanymi i wielokrotnie złożonymi zdaniami. Przywodzą na myśl podręcznik do nauki czytania, elementarz. Jak się zdaje, Niziny są elementarzem niemieckiego dziecka, które przyszło na świat w Rumunii i musiało zderzyć się z nieprzychylnością, obcością i wrogością. Niziny są też odcyfrowywaniem fotografii, które przechowała pamięć dziecka. Przywołajmy początek utworu Herty Müller:

Krewni biegli obok buchającego parą pociągu. Przy każdym kroku machali rękami.

Młody mężczyzna stał przy otwartym oknie. Szyba sięgała mu do pach. Przyciskał do piersi bukiet białych postrzępionych kwiatów. Miał nieruchomą twarz.

Młoda kobieta wynosiła blade dziecko z dworca. Kobieta miała garb.

Pociąg jechał na wojnę.

Wyłączyłam telewizor.

Ojciec leżał w trumnie pośrodku pokoju. Wokół wisiało tak dużo zdjęć, że nie było widać ścian.*

Fantasmagoryczny świat quasi-somnambulików łączy się z rzeczywistością, realnością, porażającą „prozą życia”. Czytelnik przebywa na granicy jawy i snu. Świat jest i okrutny, i zachwycający. Może zachwyca dlatego, że mieszają się w nim dobro i zło, miłość i nienawiść?

——————
* Herta Müller, Niziny, przeł. Katarzyna Leszczyńska, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2006, s. 5.

Autor: Luiza Stachura